خیلی از ما خاطرات عروسکی زیادی داریم. خاطرات از عروسک هایی که بر قاب تلویزیون نقش می بستند تا سرگرم مان کنند و از این رهگذر، چیزهایی نیز به ما بیاموزند. هر کدام از عروسک های تلویزیونی با لحظات شیرینی از زندگی کودکان دیروز و امروز گره خورده اند و هنوز هم در ذهن و یاد ما زنده هستند.
نمایش های عروسکی از ساده ترین، قوی ترین و اثرگذارترین هنرهای نمایشی بوده و با راه یافتن تلویزیون به خانه ها، نمایش های عروسکی از صحنه های تئاتر به جعبه جادویی راه پیدا کردند و در قالب های متفاوت ایفای نقش کردند. عروسک ها و برنامه های عروسکی بتدریج خود را تثبیت کردند و به ابزار آموزشی برای کودکان تبدیل شدند. نقطه عطف برنامه های عروسکی در ایران سال های دهه ۶۰ و ۷۰ است. در این سال ها برنامه سازان فرصت یافتند آثار آموزشی جذاب خلق کنند؛ اما براستی عروسک چیست و پشت عروسک هایی که بچه ها دوستشان دارند، با آن همذات پنداری کرده و به قولی از آنها اثرپذیری و حرف شنوی دارند چه کسانی می ایستند؟ فرصت مناسبی دست داد تا در این زمینه با فاطمه سوزنگر و هانی حسینی مقدم ـ که هر دو دانش آموخته رشته تئاتر عروسکی هستند ـ به گفت و گو بنشینیم.
هم حرفه، هم هنر
فاطمه سوزنگر که عروسک گردانی در برنامه های تلویزیونی بسیاری مانند ریحانه و شاخ طلا، شادونه و پرندگان زبل، گل های زندگی و کلبه جنگلی و نمایش هایی چون آواز خیابان، گل سیب و شورش در مرغدانی را در کارنامه خود دارد، توانسته جوایز زیادی چون جایزه اول عروسک گردانی آبی در دهمین جشنواره تئاتر دفاع مقدس و جایزه ویژه هیات داوران بیست وششمین جشنواره فیلم کودک و نوجوان اصفهان را برای طراحی و ساخت فیلم گورداله و عمه غولی (به کارگردانی نادره ترکمانی و برنده پروانه زرین جشنواره) دریافت کند.
او می گوید: عروسک یک شیء بی جان و وسیله ای است برای بیان پیام داستان تا احساسات نهفته در یک روایت را از طریق عروسک گردان و عروسک به تماشاچی منتقل کند. عروسک می تواند یک اسباب بازی به شکل خرس باشد یا حتی یک فنجان. تماشاگر (که در اینجا بیشتر کودک مد نظر ماست) در عالم تخیل با هر چیزی ارتباط برقرار می کند. عروسک گردانی یعنی جان بخشیدن به عروسک که هم حرفه است و هم هنر. عروسک گردان با مهارت خاص خود باید یک حس یا مفهوم را به عروسک خود و تماشاگر منتقل کند.
وقتی از این هنرمند می پرسم عروسک ها به چه شیوه هایی گردانده می شوند، می گوید: برای پاسخ به این سوال ابتدا باید انواع عروسک را بشناسیم. عروسک ماریونت، عروسکی نخی است که خاستگاه آن را ایتالیا می دانند. به هر عروسک هفده نخ وصل است. این عروسک در گذشته بیشتر از چوب ساخته می شد، اما اکنون از تلفیق چوب و سرامیک ساخته می شود و در تئاتر بیشتر مورد استفاده قرار می گیرد تا تلویزیون.
سوزنگر در ادامه به عروسک های دستکشی، ماپت، تن پوش و میله ای اشاره می کند. به گفته او، عروسک دستکشی از جنس اسفنج یا پارچه ساخته می شود و خیلی بزرگ نیست. عروسک ماپت نیز از همین جنس است، اما فکش حرکت می کند، دهان گشادی دارد و در اندازه های مختلفی ساخته می شود. ماپت ها در برنامه های تلویزیونی کاربرد زیادی دارند، اما عروسک تن پوش از جنس اسفنج و پارچه های پولیش ساخته می شود. برخی آنها فقط به شکل یک سر است که روی سر بازیگر قرار می گیرد یا به اندازه بدن یک انسان است. عروسک میله ای هم از پارچه و اسفنج ساخته می شود و میله ای داخل آن قرار می گیرد که عروسک روی آن سوار است و می تواند سرش را تکان دهد یا فک بزند. نمونه معروف آن عروسک های افسانه سه برادر است. این نوع عروسک می تواند روی پایه ای قرار گیرد.
او در ادامه می گوید: اما شیوه های عروسک گردانی با توجه به نوع عروسک و برنامه ای که عروسک برای آن تولید می شود، متفاوت است. در شیوه رومیزی، عروسک تمام قد روی میزی قرار می گیرد و تمام بدنش دیده می شود، معمولا باتوم های کوچکی به آن وصل است که عروسک با کمک آنها به حرکت درمی آید. در شیوه بون راکو، عروسک های میله ای یا فک زن توسط افرادی که برای جلب توجه نکردن تماشاچی سر تا پا لباس مشکی می پوشند، گردانده می شوند. در شیوه سیاه، عروسک گردان نباید دیده شود، لذا نورپردازی به گونه ای است که نور روی سر عروسک متمرکز می شود و یک تونل نوری برای اجرا ساخته می شود. در شیوه سایه، پرده سایه وجود دارد و عروسک ها پشت پرده ای که شبیه بوم نقاشی ساده و سفید است، قرار می گیرند و نور، هم از بالا و هم از پشت پرده تابیده می شود. عروسک های این روش دوبعدی هستند. به پرده چسبانده می شوند و تماشاچی سایه آنها را می بیند. این شیوه در تئاتر سنتی هندوستان و چین رواج زیادی دارد. در گذشته این عروسک ها از جنس پوست ساخته می شدند و اکنون از جنس طلق هستند، اما در شیوه تئاتر کاغذی که امروزه به آن تئاتر آپارتمانی می گویند، عروسک ها دوبعدی هستند و میله های کوچکی به آنها متصل است و داخل یک جعبه قرار می گیرند. در این شیوه، عروسک گردان عروسک ها را جلو و عقب می راند و به جای شخصیت ها صحبت می کند و تماشاچی او را می بیند. در شیوه تن پوش هم همان طور که از نامش پیداست، افراد کوتاه قامت یا کودکان داخل عروسک می روند و عروسک گردانی می کنند. البته در کشورهای پیشرفته عروسک هایی ساخته شده که داخلشان موتورهای هوشمند قرار دارد که توسط عروسک گردان با دستگاه کنترل از راه دور کنترل می شود. عروسک ها می توانند راه بروند، بدوند و حتی پلک بزنند.
عروسک، شخصیت دارد
اما هانی حســینی مقدم که ایــن روزهــــا عــروسک گردانی عروسک آشی در برنامه خاله شادونه و پرندگان زبل را به عهده دارد، درباره عروسک گردانی می گوید: من با واژه عروسک گردانی مخالف هستم و معتقدم به این حرفه بهتر است بازی دهندگی عروسک بگوییم؛ چون عروسک دارای شخصیت است و هدایت می شود، اما گرداندن برای هر وسیله ای به کار می رود. این کار نوعی بازآفرینی و جان بخشی است.
از او درباره توانایی های لازم برای حرفه بازی دهندگی عروسک می پرسم که می گوید: کسی که در این حرفه به فعالیت می پردازد، باید ذهن و بدن آماده ای داشته باشد، عروسک را خوب بشناسد و در این زمینه مطالعه کند. روی حرکاتش فکر کند، در کارش تمرکز و خلاقیت داشته باشد و بتواند با صداپیشه عروسک تعامل خوبی برقرار کند. در بسیاری موارد، صداپیشه ها بداهه گویی می کنند، بازی دهنده عروسک باید بتواند ذهن خوانی داشته باشد و حس لازم را به عروسک و تماشاچی منتقل کند.
وی درباره تفاوت کار در تئاتر و تلویزیون می گوید: به لحاظ پایه ای تفاوت خاصی ندارند. عروسک تلویزیون باید بسیار خوش ساخت و تمیز باشد و به جزئیات بیشتر دقت شود. همچنین انتخاب رنگ با دقت زیادی صورت بگیرد، چون دوربین آن را از نزدیک نشان می دهد. عروسک گردان نباید دیده شود. در تئاتر تنوع بیشتری نسبت به تلویزیون وجود دارد و عروسک گردان به جای عروسک حرف می زند، اما در برنامه تلویزیونی از صداپیشه استفاده می شود و همیشه باید به مانیتور توجه داشت.
دوستی به نام عروسک
از فاطمه سوزنگر می پرسم آیا عروسک فقط مخصوص کودکان است که می گوید: خیر. همان گونه که انیمیشن مخصوص کودکان نیست. امروزه بسیاری از پیام های بهداشتی، صرفه جویی در مصرف انرژی و توجه به قوانین راهنمایی و رانندگی از طریق انیمیشن به بزرگسالان و کودکان منتقل می شود. عروسک مخصوص کودکان نیست و می توان با آن برنامه های جدی برای بزرگسالان ساخت. وی همچنین در پاسخ به این پرسش که چرا کودکان عروسک را دوست دارند، می گوید: میل به خلق کردن و آفرینش و جان بخشیدن زیباست. بچه ها آنچه را در دنیای خیال خود دارند با به حرکت درآوردن عروسک و صحبت کردن به جای آن عینیت می بخشند. با عروسک همذات پنداری می کنند. عروسک دوست خوبی است. نه از ما عصبانی می شود نه توقعی از ما دارد و می توانیم هر احساسی را به او بدهیم و دوباره پس بگیریم و هرجور دوست داریم آن را باور کنیم. از سوزنگر می پرسم ساخت یک عروسک چه مراحلی دارد که توضیح می دهد: ابتدا اطلاعات لازم را درباره شخصیت عروسک دریافت می کنیم و با تهیه کننده و نویسنده صحبت می کنیم. بعد روی کاغذ طراحی می کنیم. در صورت نیاز آن را با خمیر می سازیم. بعد از تائید طرح اولیه لوازم مورد نیاز مانند اسفنج، پولیش، کاموا، خز، مهره، رنگ های اکریلیک و گواش و چسب خریده می شود و شروع به ساخت می کنیم. معمولا بین ده روز تا دو هفته نیز زمان نیاز است تا کار آماده شود.
مردم، صداپیشه عروسک را بیشتر می شناسند
حسینی مقدم درباره مشکلات کار عروسک گردانان می گوید: یک بازی دهنده عروسک باید به لحاظ فیزیکی همیشه ورزیده و آماده باشد. بچه های این رشته باید ورزش کنند تا از پس کار برآیند. در بسیاری موارد ما در شرایط بسیار سختی قرار می گیریم. باید پشت میز در حالت های سختی بنشینیم یا حتی بخوابیم تا دیده نشویم. به گردن و دست و کتف فشار زیادی وارد می شود که خیلی اوقات دردناک است. متاسفانه به لحاظ مالی به این حرفه و هنر توجه نمی شود و با وجود سختی هایش دستمزد پایینی دارد. گاهی اوقات تهیه کنندگان حتی جنس کار را نمی شناسند و به کیفیت کار توجه نمی کنند. مثلا بارها دیده ام از عوامل غیرحرفه ای پشت صحنه خواسته اند بیاید و عروسکی را حرکت دهد! نکته دیگر این است که بازی دهنده عروسک دیده نمی شود. واقعیت این است که صداپیشه بیشتر و بهتر به خاطر آورده می شود.
از قدیم هم گفته اند این صداست که می ماند. (با خنده) ضمن این که اگر طراحی عروسک صحیح صورت نگرفته باشد و در ساخت آن از مواد و وسایل نامرغوب استفاده شده باشد، حرکت دادنش سخت می شود. دیگر این که اگر عروسک به اصطلاح زشت باشد یا شخصیت پردازی خوبی نداشته باشد کار ما هم دیده نمی شود.
آبتین شیوا